Voltooid verleden toekomende tijd.

De achttiende eeuw in West-Europa is een tijd van optimisme. Kerk en koning maken niet langer de dienst uit; met de morele, economische en wetenschappelijke vooruitgang komt het besef dat de mens zelf de toekomst naar zijn hand kan zetten. Gedreven door de idealen van de Verlichting ontwikkelen filosofen toekomstvisies van een maatschappij waarin individuele vrijheid, gelijkheid en rationeel denken centraal staan. Deze periode kent een opleving in het utopische genre. Met het veranderende tijdsbesef en het geloof in de maakbaarheid van de toekomst stijgt de populariteit van de utopische roman en verandert deze van karakter. De ideale maatschappij bevindt zich niet langer op een niet bestaande plek, maar in de toekomende tijd. Geïnspireerd door de idealen van de Verlichting, wetenschappelijke ontdekkingen en economische groei richten mensen hun blik op de toekomst. Wat mij vooral interesseert is dat deze optimistische tijdgeest ook overwaait naar de Republiek. Voor het eerst in de Nederlandse geschiedenis verschijnt in ons land een aantal werken waarin denkbeeldige reizen naar volmaakte en exotische oorden centraal staan. Het zijn veelal korte gedachte-experimenten, geschreven door zowel relatief bekende als onbekende schrijvers met progressieve ideeën. Inspiratie halen ze uit het werk van de vele buitenlandse collega’s, Verlichtingsdenkers en vooruitstrevende filosofieën. Uiteraard bieden daarnaast de misstanden in de eigen maatschappij genoeg stof tot schrijven. In mijn thesis onderzoek ik twee utopische romans die een unieke plaats in de Nederlandse literatuurgeschiedenis innemen. Één van de onderzochte romans is van de Zwolse chirurgijn Hendrik Smeeks, die aan het begin van de eeuw met zijn Beschryving van het magtig koninkryk Krinke Kesmes een veelzijdig verhaal schrijft waarin utopie, parodie en filosofie vervlochten zijn in een ‘Crusoë-achtige’ vertelling. Het andere boek dat ik analyseer is Het toekomend jaar drie duizend van Arend Fokke Simonsz. Ik heb voor deze specifieke verhalen gekozen omdat er bijna een eeuw tussen beide publicaties zit. Krinke Kesmes lijkt met zijn aandacht voor Descartes, Spinoza, ontdekkingsreizen en kolonisatie nog duidelijk geworteld te zijn in een zeventiende-eeuws discours. Simonsz schrijft zijn boek daarentegen aan het eind van de turbulente achttiende eeuw. De mentaliteitsverandering, die mede het resultaat is van de Amerikaanse en de Franse Revolutie, zien we duidelijk terug in het vooruitgangsgeloof dat hij in Het toekomend jaar drie duizend aan de dag legt. Een andere reden waarom ik voor deze verhalen heb gekozen, is omdat beide utopieën nieuwe elementen aan de Nederlandse utopische literatuur toevoegen. Met Krinke Kesmes wordt namelijk de deïstische Zuidlandutopie in Nederland geïntroduceerd, en Het toekomend jaar drie duizend is op zijn beurt de eerste oorspronkelijke toekomstroman van Nederlandse bodem. Aan de hand van twee vernieuwende werken uit beide uiteinden van de achttiende eeuw, geef ik een beeld van de verandering die het utopisch denken gedurende deze eeuw ondergaat. De vraag die in dit onderzoek centraal staat luidt dan ook: ‘hoe is de tijdens de Verlichting van de achttiende eeuw veranderende tijdgeest zichtbaar in Beschryving van het magtig koninkryk Krinke Kesmes en Het toekomend jaar drie duizend, en welke verklaringen zijn er voor deze verandering te geven?’ Om op deze vraag een antwoord te kunnen geven is mijn onderzoek onderverdeeld in vier deelvragen: - ‘Door welke ideeën, welke denkers en welke andere utopisten zijn Hendrik Smeeks en Arend Fokke Simonsz beïnvloed?’ - ‘Hoe is het tijdens de achttiende eeuw veranderende historisch besef zichtbaar in beide utopieën?’ - ‘Is er originaliteit in de boeken te ontdekken, of zijn de schrijvers ervan vooral imitators van superieure schrijvers uit Frankrijk, Engeland en Duitsland?’ - ‘Welke invloed hebben ontwikkelingen in en buiten de Republiek op het gedroomde ideaal en de daarin verwerkte kritiek?’