Een bewerkte drenkeling in de Nederlandse literatuur

In deze masterthesis is onderzocht welke rol de Nederlandstalige versies van Robinson Crusoe speelden in het literaire en pedagogische landschap in de periode 1720 tot 1850. Hiervoor zijn 31 Nederlandstalige vertalingen en bewerkingen van Robinson Crusoe bekeken die in deze periode zijn uitgegeven. Hiervan waren vijf versies vertalingen en 26 versies bewerkingen. Allereerst is onderzocht wat de literaire betekenis was van het originele Robinson Crusoe van Daniel Defoe uit 1719. Robinson Crusoe kan door zijn individualistische levenshouding gezien worden als voorbeeld van de nieuwe sociale individualistische houding die opkwam aan het eind van de zeventiende eeuw. Robinson Crusoe is een ideologisch verhaal dat de moderne individualistische maatschappij aan het begin van de achttiende eeuw weerspiegelde. Ook werden in het boek de problemen van dit moderne individualisme zichtbaar, zoals isolement, zelfvergoding en de eisen van het zelf tegenover de eisen van de maatschappij. Het werk van Defoe is door het avontuur, de detailbeschrijvingen, het realisme en de karakterverandering een nieuw verschijnsel in de literaire wereld van de achttiende eeuw. Deze afzonderlijke elementen waren echter niet nieuw. Vernieuwend aan Robinson Crusoe is juist de combinatie van deze verschillende elementen. Zowel qua vorm als qua inhoud was Robinson door het maakbaarheidsideaal en het individualisme een typische moderne, realistische roman over het gedetailleerde leven van een individu buiten de samenleving, geschreven in een gedetailleerde en realistische stijl. Als gekeken wordt naar de Nederlandstalige versies van Robinson Crusoe wordt al snel duidelijk dat het originele verhaal van Daniel Defoe en de achttiende-eeuwse vertalingen hiervan lang niet zo populair waren als de Nederlandstalige bewerkingen die van het boek verschenen vanaf 1780. Door het origineel te manipuleren of te reduceren, vormden de bewerkers het verhaal naar hun eigen (pedagogische) ideeën en de context van de vroege negentiende eeuw. Zo sloegen de bewerkers een brug tussen de oorspronkelijke tekst en de nieuwe context. Alle onderzochte bewerkingen van Robinson Crusoe werden geschreven voor kinderen. Dit past in de algemene tendens dat sinds de achttiende eeuw steeds vaker boeken speciaal voor kinderen geschreven en bewerkt werden. Een groot verschil tussen de traditionele kinderboeken uit de zestiende en zeventiende eeuw en de moderne jeugdliteratuur vanaf de achttiende eeuw was dat in de traditionele kinderboeken de christelijke opvoeding en Bijbelkennis voorop stond. Daarentegen ging het in de moderne kinderboeken vooral om het opvoeden van deugdelijke burgers, als onderdeel van het burgerlijke beschavingsoffensief. In het origineel van Robinson Crusoe uit 1719 en de achttiende-eeuwse vertalingen ging het niet zozeer om de avonturen, maar om de ideële en religieuze ideeën van Defoe, die hij graag wilde doorgeven aan volwassenen. In de eerste helft van de negentiende eeuw werden vrijwel alleen nog maar bewerkingen uitgegeven, waarin de nadruk lag op Robinsons zoektocht, de zedenlessen en zijn religieuze redding. Al deze elementen waren zo bewerkt dat ze gebruikt konden worden in de (Nederlandse) opvoeding. De Nederlandse versies van Robinson Crusoe veranderde dus van religieus georiënteerde boeken voor volwassenen naar zedenkundige boeken voor kinderen. De gehele Nederlandse Robinson-markt werd vanaf het eind van de achttiende eeuw overspoeld met bewerkingen die morele en zedenkundige lessen toevoegden aan het originele verhaal van Robinson. Vooral de versie van de Duitse pedagoog Joachim Heinrich Campe werd vaak benaderd als het eigenlijke origineel, waardoor rond 1800 de oorspronkelijke versie van Defoe volledig naar de achtergrond was verdrongen.