Alweer te laat!

Tegenwoordig lijkt iedereen het druk te hebben. Sinds de komst van de computer in huiskamers, smartphones, en alles hier tussenin, is de snelheid waarmee nieuwe producten ontwikkeld worden en op de markt komen, sterk toegenomen. Terwijl je je vroeger rustig op een antwoord per brief kon bezinnen, worden gedachtes en gevoelens nu met een paar drukken op het touchscreen ‘de cloud’ ingezonden en kan je je binnen een dag aan de andere kant van de wereld begeven. Tegelijkertijd lijken de eisen van het werkende leven (carrière en ambitie), het familieleven en de vriendenkring steeds vaker te leiden tot psychische klachten. Daarnaast worden we bedolven met informatie van over de hele wereld, met mogelijke ‘overprikkeling’ en concentratieproblemen tot gevolg. Ons leven staat in het teken van de klok en we willen vooral niet ‘al weer te laat’ zijn. Het tegenwoordig veel gedeelde levensdoel ‘gelukkig zijn’ komt hierdoor in gevaar. Of komt dit vooral omdat we verslaafd zijn aan denken? Over de huidige periode van snelle technologische ontwikkeling en de gevolgen hiervan voor de mens, zowel individueel als collectief, kunnen we als historici vrij weinig zeggen. Om deze reden wordt er in dit onderzoek gekeken naar de negentiende eeuw in Nederland, die eveneens werd gekenmerkt door snel opvolgende, ingrijpende ontwikkelingen die leidden tot grote veranderingen in leefwijze en tijdsbesef. Ook in de loop van de negentiende eeuw werd er bij een steeds groter aantal mensen psychische problemen geconstateerd. Sommige negentiende-eeuwers schreven in de laatste decennia van deze periode over hun ‘zenuwachtige eeuw’, waarin iedereen opeens zenuwachtig en zwak leek te zijn. In deze studie wordt er, naast literatuuronderzoek, op basis van bronnenmateriaal uit negentiende-eeuwse Nederlandse kranten een nieuwe blik geworpen op de versnelling van levenstempo en ‘zenuwachtigheid’ in het negentiende-eeuwse Nederland. Er wordt aan de hand van kwantitatieve gegevens en begripsgeschiedenis gekeken naar de termen die werden gebruikt om de onderzochte ontwikkelingen te beschrijven. Daarnaast wordt nagegaan in wat voor soort bericht (advertentie, artikel, familiebericht en illustratie met onderschrift) gerelateerde begrippen, zoals ‘zenuwachtigheid’, terugkomen. Ook de manier waarop relevante uitdrukkingen werden geuit, (bijvoorbeeld: context en doel van de tekst) komt door middel van meer kwalitatief inhoudelijke analyses aan bod. Er wordt geconstateerd dat de onderzochte gevoelens van zwaarmoedigheid zeker niet enkel een modern verschijnsel zijn. Uit het literatuuronderzoek en de krantenanalyse komt echter wel naar voren dat een aantal moderne processen zoals democratisering, de veranderende welvaartsverdeling, professionalisering en commercialisering van de medisch-psychische sector, het ontstaan van massaproductie en massamedia, evenals ontwikkelingen op het gebied van statistiek en registratie een grote invloed hebben gehad op het ontstaan van het eind negentiende-eeuwse verschijnsel ‘zenuwachtigheid’. Daarnaast leidden veranderende ideeën over tijd, sociale gelijkheid, persoonlijke ontwikkeling, opvoeding, ambitie en keuzevrijheid tot meer aandacht voor het individu of de innerlijke ‘ik’. Het meest opvallende resultaat is de grote hoeveelheid medische krantenadvertenties uit met name de tweede helft van de negentiende eeuw, waarin ‘geneeskrachtige’ middelen voor uiteenlopende kwalen worden aangeboden. Heeft dit geleid tot een rage, of collectief ‘verbeeld lijden’? De slotconclusie van dit onderzoek luidt dat er, op nationaal niveau, uiteenlopende factoren van invloed zijn geweest op de wijdverspreide ‘zenuwachtigheid’. Echter, de grote hoeveelheid advertenties waarin ‘genezende’ producten werden aangeboden, heeft zeer waarschijnlijk een grote bijdrage geleverd aan de sterke groei van het aantal ‘zenuwachtige’ individuen.