Verbeelding als kracht: Ontwerpend onderzoek als strategisch instrument voor integrale gebiedsontwikkeling

Gebiedsontwikkeling bestaat uit complexe processen, waarbij verschillende disciplines, partijen, belangen, sociaaleconomische en ruimtelijke behoeftes en geldstromen met elkaar verbonden moeten worden, met als doel de best mogelijke inrichting van een gebied. In de 20e eeuw was de Rijksoverheid een belangrijke speler die via de wet- en regelgeving stuurde op de juiste randvoorwaarden voor gebiedsontwikkeling, en op vergezichten die de verschillende ontwikkelingen aan elkaar konden relateren. Dit is in de 21e eeuw veranderd, de ruimtelijke inrichting van het land is gaandeweg de taak van publiek-private samenwerkingsverbanden geworden. Daarnaast wordt het speelveld waarop gebiedsontwikkeling plaatsvindt toenemend complexer: tal van urgente vraagstukken rondom de grote transitieopgaven waar wij als samenleving voor staan, eisen hun plek op. Ontwerpend onderzoek kan als strategisch instrument helpen bij de visieontwikkeling aan de voorkant van een gebiedsontwikkeling: op het moment dat de verschillende actoren de kaders van en gezamenlijke doelen voor een ontwikkeling moeten bepalen, kan ontwerpend onderzoek een bijdrage leveren door mogelijke toekomsten te verbeelden, waar de verschillende actoren zich aan kunnen verbinden. Deze gezamenlijke visies op de toekomst zorgen ervoor dat partijen hun eigen belangen kunnen koppelen aan een groter verhaal, en zo stap voor stap gezamenlijk toe kunnen werken naar een integrale gebiedsontwikkeling. Ontwerpend onderzoek wordt tegenwoordig vaak, maar nog niet structureel ingezet aan de voorkant van complexe gebiedsontwikkelingsprocessen. Het instrument ontwerpend onderzoek kent tal van vormen en werkwijzen, die gemeen hebben dat ontwerp en kennis uit onderzoek, praktijk en uit het gebied worden gebruikt om tot oplossingen te komen voor complexe ruimtelijke vraagstukken. In dit onderzoek staat de werkvorm ‘ontwerpatelier’ centraal: een gestructureerd proces waarin verschillende rondes van cocreatie worden doorlopen door ontwerpers, experts, lokale overheden en gebiedsactoren. Een ander kenmerk van het ontwerpatelier is het feit dat hier een onafhankelijk netwerk wordt opgezet, dat los van de alledaagse hiërarchieën functioneert in een ‘vrije ruimte’. Het doel van dit onderzoek is inzicht te krijgen in de sturingsprincipes die de doorwerking en verankering van de resultaten van ontwerpateliers in gebiedsontwikkeling kunnen verbeteren. Hier is in de wetenschappelijke literatuur nog nauwelijks iets over te vinden. Omdat ontwerpateliers complexe, tijdrovende en kostbare processen zijn, is het waardevol kennis te ontwikkelen over sturingsprincipes die van invloed zijn op hun prestaties.