Formele en informele verantwoordingsmechanismen tussen de Nederlandse Rijksoverheid en Gemeenten

In deze afstudeerscriptie wordt een onderzoek gepresenteerd naar formele en informele verantwoordingsmechanismen tussen Nederlandse gemeenten en de rijksoverheid met betrekking tot het gemeentefonds. Inzicht in de verantwoordingsmechanismen tussen de rijksoverheid en gemeenten is van belang voor de herinrichting van het gemeentefonds waaraan momenteel gewerkt wordt. Gemeenten genieten in grote mate beleids- en bestedingsvrijheid op middelen die zij uitgekeerd krijgen via het gemeentefonds. Deze beleids- en bestedingsvrijheid staat echter onder druk. Omdat het gemeentefonds de afgelopen jaren absoluut sterk gegroeid is, is de verantwoordelijkheid van gemeenten tevens sterk toegenomen. Hoewel de verantwoordelijkheid voor taken en middelen na decentralisatie niet meer bij de rijksoverheid ligt, heeft zij moeite met het accepteren van deze afstand. Dit is bijvoorbeeld terug te zien in Kamervragen die de Tweede Kamer stelt en de invloed die departementen nog lijken te hebben op het gemeentefonds. Dit onderzoek is uitgevoerd met de verwachting dat er verschillende formele en informele mechanismen tussen gemeenten en de rijksoverheid zijn waaruit deze druk op de beleids- en bestedingsvrijheid van gemeenten blijkt. In dit onderzoek is op basis van literatuur over publieke verantwoording en multi-level governance opzoek gegaan naar deze informele mechanismen. Aan de hand van theoretische kernconcepten zijn sensitizing concepts geformuleerd die het fundament vormen van conceptuele model voor dit onderzoek. Met dit model is een overzicht geschetst van formele en informele verantwoordingsmechanismen tussen de rijksoverheid en gemeenten met betrekking tot het gemeentefonds. Door middel van een combinatie van een kwalitatieve onderzoeksbenadering, etnografisch onderzoek en afname van interviews is de data van dit onderzoek verzameld. Uit de onderzoeksresultaten is naar vormen gekomen dat er naast formele mechanismen tevens sprake is van informele verantwoordingsmechanismen tussen gemeenten en de rijksoverheid. Deze informele mechanismen bepalen samen met formele mechanismen de verhoudingen en de kwaliteit van de relatie tussen gemeenten en de rijksoverheid. Daarnaast spelen financiële afhankelijkheid en informele hiërarchie tussen de beide partijen een belangrijke rol in de verantwoordingsverhouding. Toetsing van de relatie van de rijksoverheid aan de principaal agent theorie heeft opgeleverd dat er geen sprake is 3 van een principaal agent relatie tussen de rijksoverheid en gemeenten. Informatieongelijkheid tussen beide partijen zorgt er echter wel voor dat er de rijksoverheid zich opstelt als een informele principaal. Deze informele principaal is terug te zien in de informele structuren die de Tweede Kamer en verschillende departementen gebruiken om invloed uit te oefenen op beleid en bestedingen die binnen gemeentelijke verantwoordelijkheid liggen.