Beleidsvervreemding in tijden van onzekerheid

BELEIDSVERVREEMDING IN TIJDEN VAN ONZEKERHEID EEN KWALITATIEF ONDERZOEK Student: Levi van der Ster Studentnummer: 435379 Master: Governance en Management van Complexe Systemen Onderwijsinstelling: Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit: Erasmus School of Social and Behavioural Sciences Studiejaar: 2019-2020 Eerste lezer: Dr. José Nederhand Tweede lezer: Prof. Dr. Harry Geerlings Datum: 10 augustus 2020   Voorwoord Beste lezer, Voor u ligt mijn masterscriptie ter afronding van de bestuurskundige master Governance en Management van Complexe Systemen aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Aan het begin van het scriptietraject brak het coronavirus uit, wat ertoe leidde dat de samenleving in een erg ongewone en onzekere tijd terecht kwam. Vanaf het begin af aan was het duidelijk dat het niet slechts een lichte vorm van griep was die met een aantal weken wel weer zou verdwijnen. In plaats daarvan kwamen er grote veranderingen in de vorm van veiligheidsmaatregelen voor de Nederlandse samenleving die tot op het heden nog steeds van toepassing zijn en zelfs nog worden aangescherpt. Desalniettemin veroorzaakte deze situatie veel nieuwsgierigheid bij mij naar de complexe gevolgen die deze crisis teweeg kon brengen en de wijze waarop mogelijke belemmeringen op een bestuurskundige manier opgelost kunnen worden. Ondanks de hectiek rondom het virus is mijn ervaring van het afgelopen studiejaar wel degelijk positief. De master Governance en Management van Complexe Systemen sloot volledig aan op mijn interesses, wat mij zeker geholpen heeft bij het bestuderen van de verschillende onderwerpen. Ik heb dit jaar dan ook veel geleerd en kijk er naar uit om deze kennis in de praktijk toe te passen. Dankzij Stichting Zorginstellingen Pieter van Foreest, waar ik voorheen drie jaar werkzaam ben geweest, heb ik de kans gekregen om onderzoek te doen in een organisatie waar de impact en gevolgen van de coronacrisis onvermijdelijk waren. Ik wil daarom mijn voormalig leidinggevende, bestuurssecretaris Martin de Groot, en het bestuur van Pieter van Foreest bedanken voor de leerzame kans en de ruimte die ik heb gekregen om individueel onderzoek te doen binnen de organisatie. Daarnaast hoop ik dat mijn scriptie een goede bijdrage kan leveren voor de organisatie. Vervolgens wil ik de bevlogen en spontane respondenten bedanken die dit onderzoek uiteindelijk mogelijk hebben gemaakt, doordat zij zelfs in een periode waarin tijd schaars is bereid waren mij te helpen met dit onderzoek. Ten slotte wil ik graag mijn scriptiebegeleider José Nederhand bedanken voor haar goede begeleiding en feedback bij de uitvoering van dit onderzoek en het schrijven van de scriptie. Bovendien ben ik haar enorm dankbaar voor haar geduld en vertrouwen, waardoor ik het onderzoek en de scriptie op mijn eigen tempo heb kunnen uitvoeren en hierdoor de mentale rust heb kunnen bewaren. Ik wens u veel plezier met het lezen van deze scriptie. Levi Leonhard van der Ster Nootdorp, 9 augustus 2020  Abstract Door de toenemende verbondenheid op de wereld, wordt de hedendaagse samenleving steeds complexer. Dit zorgt er echter voor dat specifieke gebeurtenissen invloed kunnen uitoefenen over de hele wereld, waardoor de kans op crisissen aanzienlijk toeneemt. De coronapandemie geeft weer in welke hoedanigheid een dergelijke crisissituatie tot abrupte veranderingen kan leiden voor mens en organisatie. De maatregelen die ingesteld zijn om de verspreiding van het coronavirus tegen te gaan, zijn binnen veel verschillende soorten organisaties in het beleid opgenomen. Naarmate de tijd vordert kunnen binnen deze organisaties de percepties van de beleidsuitvoerende medewerkers ten opzichte van het beleid veranderen, waardoor zij machteloosheid, zinloosheid of onverenigbaarheid van de verschillende belangen kunnen ervaren ten aanzien van de maatregelen en van het beleid vervreemden. Binnen deze casestudy wordt er echter onderzocht op welke wijze transactioneel-, transformationeel-, interpersoonlijk-, ondernemend- en netwerkleiderschap invloed kunnen uitoefenen op de mate van beleidsvervreemding. Door het afnemen van semigestructureerde interviews onder vijf leidinggevenden en tien beleidsuitvoerende medewerkers, zijn de verwachtingen en ervaringen met betrekking tot de toegepaste leiderschapsstijlen verzameld en geanalyseerd. Uit de resultaten blijkt dat transactioneel leiderschap een positieve invloed uitoefent op de toenemende mate van beleidsvervreemding. Dit komt doordat de medewerkers geen enkele mate van inspraak ervaren bij de uitvoering van deze leiderschapsstijl. Daarnaast is er veel onduidelijkheid met betrekking tot de zingeving van de maatregelen en wordt er geen aandacht geschonken aan de belangen van de medewerkers. De overige leiderschapsstijlen hebben een negatieve invloed op de mate van beleidsvervreemding. Bij transformationeel leiderschap hebben de medewerkers niet zozeer directe inspraak. Daarentegen wordt er wel aandacht geschonken aan persoonlijke behoeften, waardoor de medewerkers ervaren dat zij enige vorm van invloed kunnen uitoefenen in het vertegenwoordigen van de belangen. Daarnaast wordt er ingespeeld op persoonlijke belangen om medewerkers te overtuigen of motiveren, waardoor de zingeving ten opzichte van de maatregelen toeneemt. Bij interpersoonlijk leiderschap worden de medewerkers actief betrokken bij de besluitvorming rondom de maatregelen, waardoor zij veel inspraak ervaren. Bovendien is interpersoonlijk leiderschap gericht op de intieme relatie tussen de leidinggevende en de werknemers, waardoor de zingeving van de maatregelen eenvoudiger overgebracht kan worden en er vrijwel geen belangenconflicten ontstaan. Bij ondernemend leiderschap is het van belang dat er voldoende middelen beschikbaar zijn om de maatregelen uit te kunnen voeren. Indien het voor de medewerkers niet duidelijk is of er voldoende middelen beschikbaar zijn, zullen zij na verloop van tijd vervreemden van het beleid. Ten slotte is netwerk leiderschap gericht op het verbinden van de verschillende partijen, waardoor zij gezamenlijk in gesprek kunnen gaan om specifieke situaties te bespreken of van elkaar te leren. Doordat er de ruimte is om direct in gesprek te gaan met de andere partijen wordt er meer inspraak ervaren, neemt de zingeving van de maatregelen toe en ontstaan er minder belangenconflicten. Op basis van de conclusie van dit onderzoek wordt er aanbevolen om: 1) actief na te vragen bij de medewerkers op welke manier zij de maatregelen ervaren, 2) de leiderschapsstijlen op periodieke wijze af te stemmen op de situatie en de verschillende niveaus binnen de organisatie, en 3) Ten alle tijden voldoende middelen beschikbaar te maken voor de uitvoering van het beleid en de medewerkers van de beschikbaarheid op de hoogte te stellen.