Wie is toch die elite? Een inhoudsanalyse van het begrip ‘elite’ en het omringende discours in Nederlandse kranten

In de 21ste eeuw is het begrip ‘elite’ een vast onderdeel gaan uitmaken van het politieke en publieke debat, mede onder invloed van het populisme. De term is echter geen eenduidig begrip: afhankelijk van de context kunnen er verschillende groepen mee aangeduid worden. De manier waarop media invulling geven begrippen en situaties heeft invloed op hoe burgers actualiteiten interpreteren en op hun meningsvorming. Dit is ook van toepassing op nieuws over elite(s). In hoeverre de aandacht voor elite(s) is toegenomen en hoe zij gerepresenteerd worden in Nederlandse kranten, staat centraal in dit thesisonderzoek. Op basis van eerder onderzoek wordt onderscheid gemaakt tussen kwaliteitskranten en populaire kranten en mogelijke verschillen in hun aandacht voor en invulling van elite(s). Hiervoor is een mixed-method benadering gebruikt, waarbij een kwantitatieve en kwalitatieve inhoudsanalyse worden gecombineerd. Theorieën uit de 20e eeuw laten zien dat discussie over de macht van elites en de diverse soorten elites geen nieuw verschijnsel is, maar onderzoek naar elites heeft zich voor zover bekend niet eerder gericht op mediacommunicatie over elites. Uitgangspunt van de discourstheorie is dat betekenis voortdurend onderhandeld wordt in taal en communicatie; de ervaring van de werkelijkheid en taal oefenen een wederzijdse invloed uit. Berichtgeving van kranten maakt ook deel uit van deze wisselwerking. 2 Een kwantitatieve inhoudsanalyse van nieuwsartikelen gepubliceerd vanaf 2008 tot begin 2021 laat zien dat kwaliteitsmedia structureel meer aandacht besteden aan elites dan populaire media. Dit is deels te verklaren door het feit dat kwaliteitskranten ten opzichte van populaire kranten meer nieuws over politiek en economie publiceren, en juist politieke en economische elites de boventoon voeren in berichtgeving. Wat hier ook een rol in kan spelen, is dat kwaliteitsmedia over meer verschillende elites schrijven dan populaire media, dit blijkt uit de kwalitatieve inhoudsanalyse. Wanneer de elite een hoofdrol speelt in populaire krantenartikelen wordt zij voornamelijk neergezet als probleem of oorzaak van een probleem; in kwaliteitsmedia is deze relatie minder vanzelfsprekend. Thema’s die vaak terugkomen in de context van elites zijn die van de elite als tegenpartij, de elite als geïsoleerde groep, het populisme en machtsstrijd. Dat dit voornamelijk negatieve associaties zijn is deels te verklaren doordat negativiteit en conflict bijdragen aan de nieuwswaardigheid van berichten. Een van de tegenstellingen die vaak terugkomt is het contrast volk tegenover elite. In kwaliteitsmedia blijkt deze tegenstelling op verschillende manieren invulling te krijgen. Dit maakt het in eerder onderzoek gehanteerde uitgangspunt van volk tegenover elite als indicator van populisme onhoudbaar: in sommige gevallen gaat dit op, in andere niet. Inzicht in de context is noodzakelijk om te kunnen bepalen of er sprake is van populistisch discours. Op basis van de thematische analyse krijgt het populisme meer podium in populaire media dan in kwaliteitsmedia. Ook is de opgemerkte associatie van de politieke elite met negativiteit meer prominent in populaire kranten. Hoewel een kritische houding ten opzichte van elites belangrijk is, kan een eenzijdig negatieve berichtgeving over de politieke elite resulteren in wantrouwen en op deze manier de democratie onder druk zetten.