Een hardnekkige Mythe

In de periode rond de Tweede Wereldoorlog vindt er een geleidelijke omslag plaats in het denken over ras en racisme. Een situatie waarin een sociaaldarwinistische consensus het uitgangspunt vormt, wordt vervangen door een situatie waarin menselijke gelijkwaardigheid de aanname is. Je zou kunnen zeggen dat de bewijslast in deze tijd is verschoven. Eerst is ongelijkheid het uitgangspunt en zijn goede argumenten nodig om dit tegen te gaan. Daarna wordt gelijkheid het uitgangspunt en zijn voor ongelijkheid goede argumenten nodig. Al voor de Tweede Wereldoorlog is het wetenschappelijk racisme op zijn retour. Toch krijgen racistische wetenschappers weinig tegengas van hun collega's. De Tweede Wereldoorlog verandert deze situatie. Door de racistische politiek van de Nazi’s die in de Holocaust resulteert, komen ras en racisme in een slecht daglicht te staan. Racisme wordt geherdefinieerd als de ideologie van het kwaad. Via de UNESCO onderneemt de nieuw opgerichte VN actieve stappen om racisme te bestrijden. Dat blijkt lastiger dan verwacht. Het is niet eenvoudig een paradigma waar veel mensen altijd vanuit gegaan zijn te veranderen. Veel wetenschappers beschouwen het bestaan van rassen als een vaststaand feit. Hoewel praktisch iedereen in deze tijd het racisme van de Nazi’s afwijst, zijn er veel mensen die racisme op zich niet achter zich kunnen laten. Hoe verschrikkelijk de Nazi’s en de Holocaust ook zijn, aan het bestaan van rassen verandert dat niets, zo denken deze wetenschappers. Ashley Montagu is het hier niet mee eens. Als kind van Joodse ouders heeft hij racisme aan den lijve ondervonden in het vooroorlogse antisemitische Engeland. Hij is opgeleid in de fysieke antropologie en leerling van Franz Boas. Boas heeft laten zien hoe veel eigenschappen die aanvankelijk door de natuur lijken vastgelegd, in werkelijkheid een culturele oorsprong hebben. Wanneer iets een culturele oorsprong heeft, dan kan de mens zelf beslissen wat ze er mee doet. Montagu is van mening dat dat ook voor het bestaan van rassen geldt. De verschillen tussen mensen die als rassen omschreven worden, zijn volgens Montagu volledig tot culturele oorzaken terug te voeren. De term ras heeft dus geen enkele sociale relevantie. Daarnaast is volgens Montagu de term ras ook in biologisch opzicht volstrekt leeg. Als je biologisch de inhoud van ras bepaalt, dan kom je op niets uit. Ras is volgens Montagu dus een mythe. Daarom stelt Montagu voor de term te vervangen door de term 'etniciteit'. Deze term benadrukt de maakbaarheid van menselijke eigenschappen en laat de negatieve connotatie van het besmette begrip ‘ras’ achter zich. Montagu is een zeer bevlogen en zeer ijverig wetenschapper. Hij gelooft in de mogelijkheid de wereld te verbeteren doormiddel van educatie en voorlichting. Montagu is zijn hele leven op zeer veel vlakken actief om de wereld te verbeteren en beperkt zich niet tot wetenschappelijke podia. Overal waar hij de kans krijgt verkondigt hij zijn boodschap van menselijke waardigheid, de rol van cultuur en het belang van samenwerking en liefde. Dat doet Montagu zo gedreven en vaak ook zo rücksichtslos, dat hij veel collega's tegen zich in het harnas jaagt. Montagu negeert sociale conventies als die hem niet zinnen, stelt zijn visie niet bij zolang hij vindt dat hij gelijk heeft en neemt nooit gas terug. Toch weet Montagu door zijn doorzettingsvermogen en werklust steeds een positie te verwerven, waarin hij serieus genomen moet worden. Wanneer de UNESCO met het verzoek komt voorzitter te worden van een commissie die een verklaring tegen racisme op zal stellen, zegt Montagu zonder twijfel 'ja'. De verklaring moet het wetenschappelijk fundament onder een UNESCO campagne tegen racisme worden. Het uitgangspunt bestaat dat onder wetenschappers op dit punt genoeg overeenstemming is om een autoritaire en definitieve verklaring op te stellen. Onder leiding van Montagu komt deze commissie eind 1949 bijeen. Montagu is de enige aanwezige met een fysiek antropologische achtergrond. De andere aanwezigen zijn sociale wetenschappers. Samen stellen zij een voorlopige verklaring op die door een tweede groep wetenschappers gelezen en becommentarieerd wordt. Drie kritiekpunten komen in de meeste reacties naar voren. Ten eerste zijn de meeste correspondenten tegen de afschaffing van het begrip ras. Ten tweede vinden de meeste correspondenten dat de wetenschap gelijkheid niet bewijzen kan en dat dus veel zinnen negatief geformuleerd moeten worden. Ten slotte is er veel kritiek op een passage waarin staat dat wetenschappelijk bewijs bestaat voor een ethiek van universeel broederschap. Montagu is de eindverantwoordelijke voor de tekst. Hoewel hij op veel punten zinnen bijstelt, weigert hij op andere punten toe te geven. De drie belangrijkste kritieken zijn slechts gedeeltelijk in de tekst opgenomen. Hoewel een aantal verklaringen negatief zijn gemaakt en ook staat aangegeven dat ras binnen de biologie gebruikt kan blijven worden, lijkt de inhoud van de Eerste Verklaring sterk op de inhoud van Montagu's ideeën zoals hij deze beschrijft in zijn boek Man's Most Dangerous Myth. Dat de ideeën over ras van Montagu niet door iedereen geaccepteerd worden, blijkt uit de felle kritiek die direct na het verschijnen van de verklaring komt. Fysiek antropologen uit vooral Engeland vinden dat er te weinig genetici, biologen en fysiek antropologen bij het opstellen van de verklaring betrokken zijn. Daarnaast vinden ze ook dat er te weinig Engelsen in de commissie zitten. In het tijdschrift Man worden veel kritieken gepubliceerd. De kritiek kan worden opgedeeld in drie kampen. Ten eerste zijn er reacties die de verklaring steunen, maar het afschaffen van een term op sociaal linguïstische gronden niet mogelijk achten. Ten tweede zijn er reacties die de verklaring steunen, maar het begrip ras als biologisch vaststaand en relevant begrip blijven beschouwen. En ten slotte zijn er de mensen die de verklaring in naam steunen, maar in feite nog zeer racistisch zijn. Doordat de UNESCO haar campagne tegen racisme in gevaar ziet komen, besluit zij tot het opstellen van een nieuwe verklaring. Deze verklaring moet de fysieke kant van de zaak belichten. De Eerste Verklaring kan dan als de sociale kant worden geherpositioneerd. De UNESCO selecteert ditmaal zeer omzichtig de deelnemers aan de conferentie. In een poging niemand tegen het hoofd te stoten of te vergeten, wordt iedereen geraadpleegd. Ook Ashley Montagu wordt op eigen aandringen in deze commissie opgenomen. Montagu geeft steeds aan dat hij het nut van een nieuwe verklaring niet inziet. De Tweede Verklaring is een stuk voorzichtiger van aard. De leden van de Tweede Commissie stellen zich tot doel alle sociale of cultureel bepaalde onderdelen van het begrip ras, uit hun verklaring te laten. De drie hoofdkritieken op de Eerste Verklaring worden bij het schrijven van de Tweede Verklaring meegenomen. De verklaring staat vol met negatieve formuleringen, de claim dat ras door etniciteit vervangen moet worden is verwijderd en ook de passage over het wetenschappelijk bewijs voor universeel broederschap is niet meer opgenomen. Ook zijn harde uitspraken uit de Eerste Verklaring over wat fysiek antropologen tot hun vakgebied mogen rekenen vervangen door veel zachtere uitspraken. De Tweede Verklaring doet een poging om een strikt onderscheid te maken tussen cultuur en natuur. Ze doet daarom sterk haar best alleen over de wetenschappelijk bewezen kanten van ras uitspraken te doen. Al snel blijkt dat over deze wetenschappelijk bewezen kanten van ras weinig overeenstemming bestaat De voorlopige tekst die de tweede groep wetenschappers maakt, wordt opgestuurd naar een grote lijst respondenten. Deze komen met zulke diverse kritieken, dat een eenduidige finale verklaring onmogelijk blijkt. De voorzitter van de rasafdeling van UNESCO besluit daarom de opgestelde eerste versie te publiceren, vergezeld van een groot aantal kritieken van de respondenten. Een helder onderscheid tussen cultuur en natuur blijkt zeer moeilijk te maken. De verklaringen markeren een omslag in het denken over racisme. Doordat iedereen de Nazi’s en de Holocaust afkeurt, bestaat er consensus over de doelstelling. De doelstelling is racisme bestrijden. Wat ras en wat racisme precies zijn en hoe ze bestreden kunnen worden, daar blijkt zelfs net na de oorlog heel moeilijk overeenstemming over te vinden. Volgens Montagu is ras een mythe. Misschien heeft hij daar gelijk in, het is in elk geval een bijzonder moeilijke en hardnekkige mythe.